Χρήστος Μαλαχίας – Στην Ικαρία με τα πλοία του μύθου

287

 

Από μύθο πήρε το όνομά της, με μύθους – αληθινούς ή φαντασιακούς – συνεχίζει να πορεύεται. Η «άλλη» Ικαρία, ο πολιτισμός και τα καράβια της. Σπάνια ντοκουμέντα, με το φακό και το συλλεκτικό μεράκι του φωτογράφου Χρήστου Μαλαχία.

Θαλασσινά και στεριανά ταξίδια στην Ικαρία, με τις έγχρωμες και ασπρόμαυρες φωτογραφίες το αρχείου του Χρήστου Μαλαχία. Σ’ ένα νησί που χτίζει και συνεχώς ανατροφοδοτεί τους μύθους του. Είτε ως «Κούβα του Αιγαίου» είτε με το brand name του εναλλακτικού τουρισμού, το νησί της εξορίας, της μακροζωίας και των πανηγυριών διαθέτει τόσο μεγάλη μικροϊστορία, που δεν γίνεται να παραμείνει ζωντανή. Και ο ποιος ζωντανός τρόπος να καταπιαστείς μαζί της είναι να την αποτυπώσεις σε εικόνες. Έτσι δίπλα στους μύθους που στοιχειώνουν το ιδιόμορφο νησί του Ανατολικού Αιγαίου, για τα μεταμεσονύκτια καταστήματα, το φούρνο που «χαρίζει» ψωμί και  τους βραδύρυθμους νησιώτες, στέκει ένας μύθος πέρα για πέρα αληθινός. Στην πλατεία του Χριστού, του κεντρικού χωριού των Ραχών Ικαρίας, το φωτογραφείο του Χρήστου Μαλαχία είναι σημείο αναφοράς από το 1979 για όποιον αναζητά τη πραγματική φυσιογνωμία του τόπου. Παλιά βιβλία, αντικείμενα, σπάνιες φωτογραφίες διαμορφώνουν έναν ιδιαίτερο ποιοτικό χώρο. Και το μάτι του καραβολάτρη πέφτει κατευθείαν στο επιζωγραφισμένο ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, το ατμόπλοιο που αποτέλεσε την ναυαρχίδα της Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας του 1912 – ενός ακόμη ικαριώτικου μύθου που κυκλοφορεί και σε μπλουζάκια.

 

Ο Χρήστος Μαλαχίας δεν είναι απλώς ένας φωτογράφος. Φέρει το μικρόβιο του συλλέκτη, ενός εμβριθούς τοπικού ιστοριοδίφη, και αυτό το διαπιστώνεις αμέσως. Τόσο μπαίνοντας στο χώρο του αρχείου του, όπου άπειρα αντικείμενα – εφημερίδες, τόμοι, φωτογραφίες, ιστορικά τεκμήρια – φαίνονται τακτοποιημένα αλλά μάλλον υπακούουν στην παράδοξη τάξη ενός φύσει χαοτικού υλικού, όσο και συνομιλώντας μαζί του. Οι αφηγήσεις για την Ικαρία εναλλάσσονται χαρισματικά μεταξύ σπάνιων πληροφοριών για Γενοβέζους ιππότες, Οθωμανούς διοικητές, Έλληνες αντάρτες και εξόριστους, και ανεκδοτολογίας για ιδιαίτερες μορφές του νησιού, ευτράπελα γεγονότα, μοναδικούς τόπους.

Η  ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΚΑΙ Η ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Από μικρός ζωγράφιζε, είχε ευαισθησία για τον τόπο του, ενδιαφερόταν για τα παλιά αντικείμενα. Διέθετε, δηλαδή, τη μαγιά του φωτογράφου και συλλέκτη, ή μάλλον του ιστορικού. «Με εντυπωσίαζαν τα παλιά έγγραφα. Έβλεπα τη γραφή και προσπαθούσα να τη διαβάσω. Αλλά και τα εργαλεία, είχαν ποιότητα. Αν και θα περίμενε κανείς να είναι πρωτόγονα, ήταν τόσο καλοφτιαγμένα. Και επειδή γυρίζω το νησί και φωτογραφίζω, το μάτι εξασκείται. Εντοπίζει αντικείμενα με λαογραφική ή αρχαιολογική αξία, χώρους που μπορεί να περνάνε απαρατήρητοι. Έτσι η φωτογραφία με τη συλλογή και τεκμηρίωση παλιών αντικειμένων αλληλοσυμπληρώνονται». Σπούδασε και δούλεψε στην Αθήνα, αλλά το χόμπι συνεχίστηκε. Έμαθε φωτογραφία μόνος και, ενώ επέστρεψε στο νησί με άλλο επαγγελματικό προσανατολισμό, οι ντόπιοι είχαν ανάγκη από φωτογράφο. Πού να τρέχουν ως τον Εύδηλο  για μια φωτογραφία…Κάπως έτσι στήθηκε το μαγαζί.

«Έψαχνα σχολή φωτογραφίας στην Αθήνα, δεν υπήρχε. Και οι φωτογράφοι κρατάγανε τα μυστικά, ήταν κλειστό επάγγελμα. Βρήκα ένα βιβλίο, έστησα σκοτεινό θάλαμο. Μ’ ένα φίλο πήραμε τα πρώτα χημικά, φοβόμασταν να μην καούμε, μη γίνει καμιά έκρηξη. Τελικά τα καταφέραμε να εμφανίσουμε ένα φιλμ και από κει και μετά ανοίχτηκε ο δρόμος. Η σκέψη μου ήταν, όταν έρθω στην Ικαρία, να φτιάξω ένα μηχανουργείο. Αλλά είχα αρχίσει να εξοικειώνομαι με την τέχνη της φωτογραφίας. Όταν επέστρεψα, ακούσανε οι φίλοι ότι εμφανίζω φωτογραφίες, με πιέσανε, «πώς θα πάμε ως τον Εύδηλο;», ούτε δρόμοι δεν υπήρχανε καλά καλά, και ήρθε η σκέψη να κάνω κάτι πιο οργανωμένο. Έτσι ξεκίνησα το μαγαζάκι το ’79. Πλησίαζα και τους παλιούς φωτογράφους εδώ, να μάθω την ιστορία τους, εμφάνιζα τα φιλμ τους. Έβγαζα και φωτογραφίες, ας πούμε το χωριό μας, έκανα καρτούλες και μου λέγανε οι φίλοι «ωραίο το χωριό, αλλά δεν φαίνεται το σπίτι μας, λίγο πιο κει ήθελε». Γίνεται αυτό όταν από ερασιτέχνης γίνεσαι επαγγελματίας! Παράλληλα έβαζα και ιστορικά αντικείμενα που είχα συλλέξει. Έγγραφα, εφημερίδες, παλιέ φωτογραφίες, οτιδήποτε. Χόμπι ήταν, όχι επάγγελμα, δεν μπορείς να ζήσεις μ’ αυτά. Περισσότερο εμένα ενθουσίαζε, ήταν κρίμα που τα έβλεπα να χάνονται. Στην αρχή ντρεπόμουν, ζητούσα να αντιγράψω ότι έβρισκα και νόμιζα ότι έχει κάποια αξία. Μου λέγανε «τι να το αντιγράψεις, κράτα το εμείς θα το πετάξουμε». Και μετά μου φέρνανε. Έτσι συγκεντρωνόταν το υλικό. Το μαγαζί λειτούργησε ταυτόχρονα ως φωτογραφείο και ως ιστορικό αρχείο. Και τώρα ακόμα, που το ‘χω κλειστό, έρχονται άνθρωποι που ψάχνουν φωτογραφίες δικών τους ανθρώπων. Και ντόπιοι και εξόριστοι, ή απόγονοι τους».

 

 

 

Ο ΣΤΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ

Ποιο είναι το αποτύπωμα των πλοίων και της ικαριώτικης ναυτιλίας στο ιστορικό και φωτογραφικό αρχείο του Χρήστου Μαλαχία; Οι φωτογραφίες καϊκιών, καραβιών, ανθρώπων της θάλασσας αμέτρητες. Στο χαοτικό αρχείο του αμέσως εντοπίζει τα τεύχη 20 και 22 του περιοδικού «Ικαριακά»: Έτος 1961. Ο εκπαιδευτικός Ιωάννης Τσαρνάς, γιος καραβοκύρη, καταγράφει τον ιστορικό στόλο του νησιού στη στροφή του περασμένου αιώνα, με πλήρη τεκμηρίωση και ονοματεπώνυμα. Κάθε είδους ιστιοφόρα οργώνουν Μεσόγειο, Ατλαντικό και Μαύρη Θάλασσα. Καράβια ολ. Χωρητικότητας 25.000 τόνων και μικροκάικα χωρητικότητας 6.000 τόνων συνολικά. Αλλά η μετάβαση από το πανί στον ατμό δεν ευοδώθηκε. Σύμφωνα με το μύθο, ο ισχυρός ικαριώτικος στόλος πέρασε στα χέρια Χιωτών- ήταν ένα από τα κλειδιά για την ενίσχυση της χιώτικης ναυτιλίας. Οι Ικαριώτες κλείστηκαν στην αγροτιά, μπάρκαραν ή ξενιτεύτηκαν. Ο ιστορικός αρθρογράφος ερμηνεύει: «έλλειψη νοικοκυροσύνης και επιχειρηματικότητας, έλλειψη ειλικρίνειας προς τους παρσινέβελους (μετόχους), χρεοκοπημένοι καραβοδεσποτάδες». Όμως ο Χρήστος Μαλαχίας δίνει την εξήγηση με όρους υλιστικούς:

«Νομίζω ότι ήταν και τα λιμάνια. Για να επενδύσουν σ’ ένα καΐκι, να πάρουν μια μηχανή να το εξοπλίσουν, ήταν τεράστιο κόστος. Πώς θα το προφυλάσσανε; Πες ότι έκανε μια κακοκαιρία, αρκετά καΐκια ναυάγησαν εδώ. Το ίδιο παθαίναμε και με τις βάρκες. Κανονίζαμε να ήταν μικρές, να τις βγάζουμε έξω. Μέχρι να γίνουν τα ψαρολίμανα, οι επαγγελματίες που ζούσαν από την θάλασσα είχαν πολύ μικρά καΐκια. Εξάμετρα ήταν κι εμείς τα φανταζόμασταν καράβια τεράστια. Αν είχε βοριάδες, τα φουντάρανε στη νότια πλευρά. Αν είχε σοροκάδες, περισσότερο εδώ, στον Εύδηλο και στον Αρμενιστή. Στα χρόνια της Κατοχής, τη συγκοινωνία Εύδηλο – Πειραιά εκτελούσε ένα βαρκάκι, το ΙΚΑΡΟΣ. Και παλιότερα πέρναγαν απέναντι οι δικοί μας, στη Μικρά Ασία, με κάτι βαρκάκια που ‘λεγες «μα είναι δυνατόν, θα τη γλυτώσει, θα βουλιάξει;». Έβαζαν οικογένειες μέσα και πήγαιναν χωρίς μηχανή. Ήταν εντυπωσιακό. Αλλά ναυτικοί Καριώτες υπήρχαν πάρα πολλοί». Έτσι έμεινε στα χαρτιά το φιλόδοξο εγχείρημα για τη δημιουργία Ικαριακής Ατμοπλοΐας το 1914 από τον Θεολόγο Μαυρονικόλα, μικρομέτοχο στην εταιρεία  Εμπειρίκου. Αλλά στην κυριολεξία έμεινε στα χαρτιά και η προκήρυξη της ίδρυσης της, στο τεύχος 22 των «Ικαριακών» και στο αρχείο του Χ. Μαλαχία.

 

 

 

ΚΑΡΑΒΙ : ΜΕΡΑ ΓΙΟΡΤΗΣ

Τελικά η Ικαρία είναι ναυτικό νησί, προσανατολισμένο στη θάλασσα, ή αγροτικό νησί, στραμμένο στην ενδοχώρα; Η απάντηση σε τέτοια υπαρξιακά ερωτήματα δεν μπορεί παρά να είναι βιωματική. Στις ορεινές και ημιορεινές Ράχες, «στον τόπο που ζούμε, είναι ακόμα στη μνήμη μας οι μέρες που ερχόταν το καράβι στον Αρμενιστή. Τότε, και για μένα και για τους υπόλοιπους, ήταν μέρα γιορτής. Πώς ήταν όταν γιόρταζε το χωριό ή την Κυριακή που πηγαίναμε στην εκκλησία; Κάθε βδομάδα κατέβαινε στο λιμάνι σχεδόν όλο το χωριό. Να δει το καράβι, ποιοι θα ‘ρθουνε, ποιοι θα φύγουνε. Με βάρκες. Τρίτη μεσημέρι ερχόταν το ΠΑΝΤΕΛΗΣ, Παρασκευή μεσάνυχτα το ΜΥΡΤΙΔΙΩΤΙΣΣΑ. Το ίδιο πράγμα. Όχι τόσο πολύς κόσμος, αλλά και πάλι…Δεν το ‘χαμε σε τίποτα να πάμε και να γυρίσουμε με τα πόδια. Αυτό σταμάτησε το 1978. Το τελευταίο καράβι που ήρθε στον Αρμενιστή ήταν το ΚΥΚΛΑΔΕΣ».

 

 

 

Ο ΦΩΤΟ – ΛΗΞΙΑΡΧΟΣ

Η συνεισφορά του Χρήστου Μαλαχία στον πολιτισμό της Ικαρίας είναι προσωποκεντρική. Έχει φωτογραφίσει τους πάντες, τρείς γενιές. «Το υλικό από μικρές φωτογραφίες (τύπου ταυτότητας) εντυπωσιάζει κι εμένα αλλά και όποιον το βλέπει. Από την αρχή κρατούσα τα φιλμ κι ένα αντίγραφο. Αν ανοίξεις το άλμπουμ ή το δεις στην οθόνη, κάτι σε αναστατώνει. Αποτυπώνεται ζωντανά το πέρασμα του χρόνου. Το έχω εύκαιρο στο μαγαζί και περνούν πολλοί και  το φυλλομετρούν. Αναζητούν τον εαυτό τους, μπαμπάδες, παππούδες, παλαιότερους, βλέπουν την εξέλιξη των ανθρώπων. Είναι μια πολύτιμη συλλογή για τον τόπο, θα μπορούσε να γίνει ένα λεύκωμα δημογραφίας».

 

 

 

 

«Η ΙΚΑΡΙΑ ΤΙΜΑ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΩΝ ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ»

Ως γνήσιος ανθρωποκεντρικός ερευνητής, ο Χρήστος Μαλαχίας στέκεται με ευαισθησία και στην εξορία, σ’ αυτό το ιδιαίτερο κεφάλαιο της πρόσφατης ικαριώτικης ιστορίας. Βέβαια, από τα βυζαντινά χρόνια το νησί είχε αυτή τη λειτουργία. «Απόγονοι εξορίστων έχουν αναζητήσει και έχουν εντοπίσει σε παλιές φωτογραφίες γονείς ή παππούδες. Έχω βρει πάρα πολύ υλικό σε σπίτια. Γιατί, αντίθετα με αλλού, εδώ επιτάξανε τα σπίτια. Τους φέρνανε με τα καράβια της γραμμής και σου λέγανε «έχεις τρία δωμάτια, μπορείς να χρησιμοποιήσεις τα δύο, στο άλλο θα ‘ρθουν εξόριστοι». Και φέρνανε πολλούς σ’ ένα χώρο. Έτσι πολλά σπίτια φιλοξένησαν εξόριστους, γίνανε και πολλές κουμπαριές. Βέβαια δεν επιτρεπόταν καμία επαφή, ούτε να μιλάς. Αλλά αν έχεις δυο ανθρώπους μες στο σπίτι σου, θα δημιουργήσεις σχέση. Ανεξάρτητα από πολιτική ιδεολογία. Δεν μπορείς να ζεις μ’ ένα διπλανό άνθρωπο, ο ένας να υποφέρει κι ο άλλος να τρώει.

Δεν είναι ξεκάθαρο ποιος τους φωτογράφιζε. Υπήρχαν και εξόριστοι που ήταν επαγγελματίες φωτογράφοι. Έχω βρει φωτογραφίες με τη σφραγίδα και τ’ ονοματεπώνυμο τους.  Βέβαια αναρωτιέσαι, είχαν άδεια από την Χωροφυλακή; Στους ντόπιους φωτογράφους απαγορευόταν να τους φωτογραφίζουν, ειδικά μετά το 1949 που σφίξανε τα πράγματα. Αλλά γινόταν. Ήταν επάγγελμα η φωτογράφιση εξορίστων. Έστελναν φωτογραφίες με τις επιστολές τους και ήταν κι ένα έσοδο για τον φωτογράφο. Η Ικαρία τιμά το πέρασμα των εξορίστων. Ακόμη και αντίθετοι πολιτικά μιλούν με καλά λόγια γι’ αυτούς. Γίνεται μια κουβέντα με τους συλλόγους να στηθεί ένα λεύκωμα αφιερωμένο στην εξορία. Εξάλλου, εξόριστοι κατασκεύασαν και δημόσιο έργο στο νησί».

 

 

 

 

 

 

ΕΝΑ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Ο «Ε» παρουσιάζει κυρίως ναυτικές φωτογραφίες από το αρχείο του Χρήστου Μαλαχία. Ωστόσο το αρχείο του είναι απαραίτητος σταθμός για κάθε μελετητή του ικαριώτικου πολιτισμού, από όποια σκοπιά κι αν το δει κανείς. Μεγάλο πλούτο αποτελεί η συλλογή με τις «μάνες», δικαιοπρακτικά έγγραφα που χρονολογούνται από τον 15^ο αιώνα και αποκτούν μαζική μορφή τον 17^ο αιώνα. Προικοσύμφωνα, δωρεές, διανομές περιουσίας για κάθε οικογένεια, τεκμήρια με τεράστιο φιλολογικό, ιστορικό, λαογραφικό, κοινωνιολογικό και δημογραφικό ενδιαφέρον. Ιστορίες οικογενειών, αλλαγές επωνύμων, πληροφορίες για την κοινωνική οργάνωση, τη λαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά και σπάνια ικαριακά έντυπα – εφημερίδες και περιοδικά απ’ όλο τον 20^ο αιώνα, δεν το βάζει ο νους πόσο μεγάλη και ποιοτική παραγωγή. Το Ανατολικό Αιγαίο φέρει έναν ξεχωριστό πολιτισμό και η Ικαρία δεν είναι ο φτωχός συγγενής του. Ειδικά αν δει κανείς πόσες τουριστικές υποδομές είχαν αναπτύξει έως και οι απομονωμένες Ράχες, ήδη από τη δεκαετία του 1920.

Από την πρώτη φωτογραφία της δεκαετίας του 1880, με την οικογένεια ενός καραβοκύρη ονόματι Σκυριανού, έως και σύγχρονες καταγραφές της ζωής στο νησί – σχολεία, αθλητισμός, επαγγέλματα, δικαστικά – το αρχείο του Χρήστου Μαλαχία αποτυπώνει πληρέστατα έναν τόπο, τους ανθρώπους του και κυρίως την συμπληρωματική σχέση μεταξύ των δύο. «Αγαπημένες φωτογραφίες δεν υπάρχουν. Η καθεμιά έχει την αξία της. Είναι η στιγμή και η ψυχική διάθεση όταν τις βλέπεις». Και  πώς να σταθμίσεις ένα τέτοιο υλικό, όταν ο ίδιος ο διαχειριστής του, έχοντας συλλέξει πάνω από 650 εξώφυλλα σπάνιων βιβλίων που αφορούν την Ικαρία ή είναι γραμμένα από Ικαριώτες – με σκοπό να προχωρήσει στην έκδοση ειδικού λευκώματος- ντοκουμέντου-, κοντοστέκεται και σκέφτεται : «Πέφτεις όμως στην παγίδα. Λες «υπάρχουν τόσα ακόμα» κι έτσι μένεις πίσω».

Ανεξάντλητη η γνώση ακόμη και για ένα μικρό τόπο. Που βέβαια θέλει τρόπο. Και σοφία. Σαν τη σοφία των Ικαριωτών : « Πώς θα αξιοποιήσεις το αρχείο σου στο μέλλον Χρήστο; – Ε, κοίτα να δεις, δεν μας κυνηγάει ο χρόνος! Θα δούμε. Είναι άπειρο, αμέτρητο, σε κάθε αρχειοθέτηση τρομάζω. Ψάχνοντας μετά θάνατον, θα βρούνε πολύ υλικό!» Πάντως επειδή στο διαδίκτυο «υπάρχει ένα χάος, ο καθένας γράφει το μακρύ του και το κοντό του και πολλά παραποιούνται», η αξιοποίηση μέσω της Τοπικής Αρχειακής Συλλογής Ικαρίας (ΓΑΚ Σάμου) βρίσκεται προ των πυλών. Αίνιγμα τελικά η αγάπη προς τον τόπο. « Παρά όσα μπορεί να μας χωρίζουν, οι χαρακτήρες γίνονται απ’ τον τόπο. Σε φτιάχνει ο τόπος σου. Όλοι οι Ικαριώτες είμαστε δεμένοι με το νησί μας».

 

 

 

 

ΑΡΜΕΝΙΚΗ ΒΙΖΙΤΑ

Δυο ολόκληρες μέρες, δεκάδες ώρες. Αρμένικη ή μάλλον…ικαριώτικη βίζιτα. Την πρώτη μέρα χαρά Θεού, τη δεύτερη ομίχλη, βροχή, αέρας. Οι δυο όψεις του νησιού. Χειμώνας γαρ, μακριά από τις «δόξες» του καλοκαιριού. Ίσως την επομένη να μην σαλπάρει το βαπόρι, να μην πετάξει το αεροπλάνο. Τρίβω τα χέρια μου, «θα μείνω άλλες τρεις μέρες αναγκαστικά». Δεν ξέρω πόσα έγγραφα πέρασαν από τα χέρια μου, πόσες φωτογραφίες από τα μάτια μου, πόσες ιστορίες από τ’ αυτιά μου. Ο Χρήστος Μαλαχίας είναι αστείρευτη πηγή. Μόνο οι μυρωδιές απ’ την κουζίνα της Αργυρώς μπόρεσαν να διακόψουν την βουτιά στην ιστορία. Και έγιναν γεύσεις. Η φρέσκια ψαριά έγινε μια νοστιμότατη κακαβιά, η πίτα έσπαγε τη μύτη, τα σπιτικά μπακλαβαδάκια ήταν το κατάλληλο επιδόρπιο- κρασομεζές. Χαριτολογεί η Αργυρώ: « Δεν έπρεπε να σου τα πει όλα, για να ξανάρθεις, ξέχασα να του το πω». Μα, Αργυρώ, ακόμα στην αρχή είμαστε….

 

Αναδημοσίευση από : http://www.efoplistis.gr

 

Υ.Γ. Ικαριακής Ραδιοφωνίας : Είμαστε στην ευχάριστη θέση να δημοσιεύουμε την συνέντευξη του άξιου συμπατριώτη, συγχωριανού και φίλου, φωτογράφου – συλλέκτη και δημιουργού  σπουδαίου ιστορικού, λαογραφικού αρχείου για την ιστορία αυτού του νησιού, με άκρως σημαντικό και σπάνιο φωτογραφικό υλικό, που δόθηκε στο τελευταίο τεύχος (Σεπτεμβρίου 2017) του ναυτιλιακού περιοδικού “ΕΦΟΠΛΙΣΤΗΣ”. Ακόμα πιο σημαντικό για εμάς είναι ότι η αναδημοσίευση γίνεται με άδεια του ίδιου του Χρήστου Μαλαχία πρώτον και δεύτερον το ότι δημοσιεύονται σπάνιες φωτογραφίες από τα πλοία που εξυπηρετούσαν το νησί μας. Τεράστιας αξίας υλικό υπάρχει στο αρχείο του συγχωριανού και φίλου Χρήστου Μαλαχία. Τον ευχαριστούμε θερμά!!

 

Για την Ικαριακή Ραδιοφωνία

Σωτήρης Πολίτης